Terapia poznawczo-behawioralna nigdy nie miała się tak dobrze jak dziś, w całej różnorodności form i bogactwie technik tzw. ,,trzeciej fali”, dzięki którym każdy może znaleźć dokładnie to, czego potrzebuje. Jakie rodzaje terapii przyniosła ze sobą trzecia fala? I czym w zasadzie były poprzednie dwie?

Pierwsza fala – początki terapii behawioralnej

Pierwsze metody terapii behawioralnej wprowadzane były ponad 80 lat temu. Oparto je na empirycznie potwierdzonych teoriach uczenia się, zgodnie z którymi wszelkich zachowań problemowych, przez które nie jesteśmy w stanie zdrowo funkcjonować, uczymy się w toku własnych, często traumatycznych doświadczeń i obserwacji. Owe zachowania opisywane są w kategoriach nawykowych wzmocnień, czyli automatycznych, wyuczonych reakcji na dane bodźce. Dobrym przykładem będzie tu chociażby zaburzenie stresu pourazowego (PTSD). W wyniku traumy dochodzi do skojarzenia przerażenia pochodzącego z sytuacji traumatycznej z jakimiś innymi bodźcami, które występowały w tym samym czasie, choć same w sobie w żaden sposób nie były opresyjne. Zgodnie z warunkowaniem klasycznym, lęk oraz stres pojawią się więc również w odpowiedzi na te neutralne bodźce, naturalnym jest więc reakcja unikania ich. Odpowiadająca im ulga tylko wzmacnia reakcje unikania, nie stanowi to jednak rozwiązania problemu ani rozładowania napięcia. W leczeniu takich zaburzeń wykorzystuje się chociażby mechanizm habituacji oraz ekspozycji na owe bodźce, dzięki czemu pacjent może na nowo oswajać się ze zdarzeniami traumatycznymi w bezpiecznych, terapeutycznych warunkach. Może równocześnie nauczyć się obniżać napięcie i stopniowo zmniejszać reakcje lęku i ucieczki, wypracowując zamiast nich bardziej adaptacyjne sposoby radzenia sobie.

Druga fala – odkrycie terapii poznawczej

Kolejnym etapem w rozwoju terapii poznawczo-behawioralnej było dołączenie do terapii behawioralnej komponentu poznawczego, a więc zwrócenie uwagi na znaczenie (czy coś jest dla nas ważne, czy też zupełnie nieistotne), jakie nadajemy danemu bodźcowi.Wynikało to z dosyć przełomowego faktu – okazało się bowiem, że wpływ na procesy i schematy poznawcze (a więc na nasz sposób myślenia, nasze przekonania na temat świata i samego siebie), wiąże się również ze zmianą nie tylko na poziomie naszych emocji, ale również w dalszej konsekwencji – ze zmianą naszego zachowania. Terapia poznawcza jest od tego czasu z powodzeniem wykorzystywana w pracy nad zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi, fobią społeczną, zaburzeniami lękowymi  czy zaburzeniami po stresie traumatycznym (PTSD). Praca nad zmianą dysfunkcyjnych przekonań oraz sposobów myślenia np. o samej traumie może bowiem przynieść prawdziwą emocjonalną ulgę, a także pomóc zmienić problemowe zachowania.

Nowe formy terapii poznawczo-behawioralnej – terapie ,,trzeciej fali”

Od około 10-15 lat powstają kolejne formy terapii poznawczo-behawioralnej, korzystającej z dorobku zarówno behawiorystów, jak i terapii poznawczej. Poniżej przedstawione zostały tylko niektóre spośród całego ogromu terapii trzeciej fali, obrazują one jednak, z jak różnorodnym i wartościowym światem mamy do czynienia.

  1. Terapia poznawcza oparta na uważności (mindfulness based cognitive therapy for depression – MBCT) wywodzi się z technik kontemplacyjnych Dalekiego Wschodu. Dzięki niej możemy zwiększyć zdolność do ,,pozostawania w czasie obecnym”, doświadczania własnych emocji i odczuć z wnętrza ciała. Może być ona doskonałym wstępem do stosowania kolejnego rodzaju terapii, jakim jest ACT, omówionego w następnym punkcie.
  2. Terapia oparta na akceptacji i zaangażowaniu (acceptance and commitment therapy – ACT) zakłada zwiększenie psychologicznej elastyczności i akceptacji. Oznacza to naukę świadomego skupiania się na chwili obecnej (ze świadomością wewnętrznych doznań i odczuć płynących z ciała, także tych przykrych) a także pełnego zaakceptowania naszych wartości, jak również konkretnych zachowań, pozwalających wcielać je w życie. Istnieją naukowe dowody na to, że ACT wpływa na poprawę obrazu własnego ciała oraz zmniejszenie objawów zaburzeń odżywiania, w tym jadłowstrętu psychicznego.
  3. Dialektyczna terapia behawioralna (dialectical behavior therapy – DBT), kładąca nacisk na wypracowanie umiejętności regulowania emocji, jak również nauki zauważania i akceptacji dyskomfortu psychicznego, bez impulsywnych reakcji emocjonalnych. Podobnie jak ACT, opiera się na koncentracji na ,,tu i teraz” oraz ćwiczeniu uważności (mindfulness), prowadzących do zwiększania akceptacji rzeczywistości i własnych ograniczeń. Terapia ta powstała przede wszystkim z myślą o pacjentami z zaburzeniem typu borderline. Standardowa DBT trwa minimum 12 miesięcy, obejmując dwa spotkania w tygodniu.
  4. Na bazie terapii MBCT powstała również terapia obrazu ciała (Body Image Therapy – BAT), opierająca się na ekspozycji z użyciem luster, pozwalająca zgłębiać przekonania na temat własnego ciała, zwłaszcza w kontekście presji otoczenia, jak również wypracowywać bardziej pozytywny, akceptujący stosunek do niego.
  5. Trening umiejętności poznania społecznego (social cognitive and interaction training – SCIT), ułatwiający rozpoznawanie emocji, eliminujący przypisywanie innym ludziom wrogich intencji czy wyciąganie pochopnych wniosków na ich temat. Dzięki niemu możemy także dogłębnie pojąć własne przekonania i pragnienia, rozumiejąc równocześnie, że mogą być one odmienne u innych ludzi.