Bullying – kim są sprawcy, ofiary i świadkowie?

Kontynuując temat bullyingu, rozpoczęty w poprzednim artykule (zob. art.: Bullying  – czym jest i jakie może mieć psychologiczne konsekwencje?), warto przyjrzeć się poszczególnym rolom, przyjmowanym przez osoby biorące udział w akcie znęcania się. Mówimy więc o rolach ofiary, sprawcy i świadka. Kwestia powyższych ról jest o tyle interesująca, że daje się zaobserwować pewną stabilność w ich przyjmowaniu – to znaczy ofiary w jednym środowisku szkolnym, po zmianie tego środowiska, w wielu przypadkach wydają się powielać te same schematy, które w połączeniu z szeregiem innych czynników prowadzą do ponownego ,,obsadzenia” ich w roli ofiar w dramacie bullyingu. Oczywiście, należy do wyraźnie podkreślić – przemoc nigdy nie jest winą ofiary, a za akty przemocy w całej rozciągłości odpowiedzialny jest sprawca. Również sprawcy zdają się przyjmować swoje role w różnych środowiskach i wykazywać powtarzające się zachowania przemocowe, choć same te zachowania wydają się być raczej symptomem problemu dziejącego się w społeczności, a nie problemem samym w sobie.

            Rola ofiary

            Wiele badań potwierdza, że ofiary przemocy (także bullyingu) wykazują podobne cechy. Ofiary prześladowania w okresie dojrzewania bardzo często są pasywne, uległe, ciche, niespokojne, niepewne czy nadmiernie wrażliwe, a nawet podobne do siebie pod względem fizycznym – najczęściej niskiego wzrostu, wątłe i słabe. Charakteryzują się również niskimi kompetencjami komunikacyjnymi i umiejętnościami rozwiązywania problemów, przez co rzadko zgłaszają akty prześladowania. Ofiary bullyingu zwykle pochodzą z domów problematycznych, gdzie również bywały ofiarami przemocy, mają również tendencje do zemsty – przez co, paradoksalnie, same mogą stawać się sprawcami prześladowania w przyszłości.

            Ofiary, będąc atakowane, najczęściej nie reagują, izolując się. Mają tendencje do nie mówienia o swoich doświadczeniach i nie szukania pomocy.

            Rola sprawcy – co łączy napastników?

            Napastnicy mogą różnić się między sobą rodzajami stosowanej przemocy (fizyczną, werbalną, emocjonalną), ale mają wiele cech wspólnych, takich jak:

  • wysoka agresywność, objawiająca się zarówno agresją proaktywną i reaktywną
  • niska tolerancja na frustrację, słaba regulacja emocjonalna i kontrola emocji (brak dojrzałości emocjonalnej)
  • impulsywność, porywczość, destrukcyjność
  • dysfunkcyjne przetwarzanie informacji (biorą rzeczy do siebie, jako robione przeciwko im)
  • skłonność do dominacji nad innymi (sprawca to osoba, która najczęściej posiada więcej władzy, niż ofiara)
  • eksternalizacja/uzewnętrznianie problemów i emocji jako sposób radzenia sobie
  • jako dzieci, najczęściej czuły się słabe, niezdolne do działania, same mogły być ofiarami przemocy

Prześladowcy bardzo często doświadczają także silnego stresu, niskiej samooceny, depresji i myśli samobójczych, a w konsekwencji podejmowanych działań, bardzo często angażują się również w działalność przestępczą, czy w używanie substancji psychoaktywnych.

Występują pewne różnice między napastnikami różnej płci. Mężczyź generalnie częściej są sprawcami bullyingu, częściej również stosują agresję fizyczną i przemoc bezpośrednią. Z kolei kobiety, będące sprawcami bullyingu, stosują raczej przemoc emocjonalną, w postaci manipulacji, niszczenia więzi społecznych czy wykluczania z grupy rówieśniczej, przez co szczególnie kobiecym ofiarom trudniej jest znosić bullying.

Rola świadka

W zasadzie całe środowisko szkolne i wszystkie występujące w nim elementy są istotne i wzajemnie na siebie wpływają, czego skutkiem może być zjawisko bullyingu. Ciche przyzwolenie i brak reakcji kolegów i nauczycieli ma duży wpływ na zaangażowanie uczniów w nękanie. To świadkowie decydują o dynamice tego, co dzieje się w klasie i paradoksalnie, to oni mają największy wpływ na to, czy akty przemocy będą występować, czy też zostaną zakończone. Wyróżniamy trzy rodzaje świadków:

  1. tacy, którzy nie pomagają sprawcy bezpośrednio, ale dają mu pozytywny feedback np. w postaci śmiechu, żartów, czy uwagi (tym samym, de facto, wspierając sprawcę w jego działaniu)
  2. całkowicie bierni, obojętni, udający, że nie widzą przemocy – nie chcą stać się kolejnymi ofiarami
  3. tacy, którzy czynnie wspierają ofiarę i stają po jej stronie, walcząc ze sprawcą (choć może to tylko rozzłościć napastnika i spowodować eskalację przemocy wobec ofiary), zgłaszając bullying, czy nawet wspierając rozmową i zrozumieniem

Rola nauczyciela jako świadka jest o tyle istotna, że bullying może wystąpić nawet w bliskim otoczeniu nauczycieli – bez odpowiedniego przeszkolenia i świadomości, mogą go oni nie dostrzegać lub lekceważyć go. Dowiedziawszy się o takim zachowaniu, nauczyciel jest zobowiązany poinformować o wszystkim dyrekcję, która z kolei powinna podjąć działania wyjaśniające, interwencyjne i zapobiegawcze.