poradnia 28 October 2024Temperament a stres – moderacyjna rola temperamentu w sytuacjach stresowych
Temperament jako uwarunkowana genetycznie część naszej osobowości, objawiająca się w specyficznych właściwościach naszego układu nerwowego (zob. artykuł: Temperament – genetyczne podwaliny osobowości). Z tego powodu, niejako pośredniczy on we wszystkich naszych kontaktach ze środowiskiem i warunkuje określone reakcje naszego organizmu – widać to zwłaszcza w sytuacjach stresowych i wymagających od nas znacznie większych zasobów i zdolności poradzenia sobie. To właśnie cechy temperamentalne wydają się odpowiadać za różnice indywidualne w reakcji stresowej pomiędzy różnymi ludźmi, tzn. za to, dlaczego jedni zaczynają się stresować dużo szybciej, a ich reakcja organizmu jest na tyle silna, że pozbawia ich możliwości sprawnego funkcjonowania, z kolei drudzy – na te same bodźce reagują dużo mniej intensywnie, nie mając większych problemów z poradzeniem sobie.
Temperament a stan stresu
Cechy temperamentalne mogą warunkować, czy też modyfikować naszą reakcję stresową w trojaki sposób:
- Wpływając na wartość stymulacyjną wymagań
Mówiąc wymagania, mamy tutaj na myśli jeden ze składników podstawowej relacji sytuacji stresowej, a więc wymagania – możliwości. Wszystkie zdarzenia w naszym życiu cechują się jakąś wartością stymulacyjną, tzn. w jakiś sposób, z jakąś intensywnością na nas wpływają (konkretnie – na nasz układ nerwowy), zmuszając nas do jakiejś reakcji – to właśnie możemy określić mianem wymagań. Owa reakcja w dużym stopniu zależy od naszych możliwości, a więc wyjściowych właściwości naszego temperamentu, z których najważniejszy wydaje się nasz poziom aktywowalności, czy też aktywacji. Osoby wysokoreaktywne (cechujące się neurotyzmem, introwertyzmem, temperamentem zahamowanym) na silnie stymulujące wydarzenia życiowe (takie jak śmierć bliskiej osoby czy rozwód) zareagują stanem skrajnie silnego stresu. Z uwagi na swoją aktywowalność, osoby te preferują sytuacje mało stymulujące, kiedy po prostu mniej się dzieje. Z kolei u osób niskoreaktywnych (ekstrawertycznych, stabilnych emocjonalnie, niezahamowanych) stan przeciążenia stresem pojawi się w sytuacji zgoła odmiennej – przy mało stymulujących wydarzeniach (takich jak izolacja, czy rutynowe, powtarzalne działania), z uwagi na fakt, iż znacznie lepiej funkcjonuje im się w sytuacji wysokiej stymulacji. Widzimy więc ciekawą relację – określone cechy temperamentu mogą wpływać modyfikująco na stan stresu, lub nie – wszystko zależy od rodzaju wymagań środowiskowych i ich właściwości stymulacyjnych.
- Określając optymalny poziom aktywacji, stanowiący dla jednostki normalny wzorzec funkcjonowania
Zaobserwowane przez znanego badacza stresu, Jana Strelaua, różnice indywidualne w poziomie aktywacji, nie tylko warunkują sytuacje prowadzące do stresu i negatywnych emocji, ale też określają nasz optymalny poziom aktywacji, powiązany z dodatnim zabarwieniem emocjonalnym. Te same wydarzenia życiowe, o obiektywnie tym samym poziomie stymulacji, będą czymś zupełnie innym dla osób wysokoaktywowalnych oraz niskoaktywowalnych. Przy wysokiej emocjonalności i wysokim neurotyzmie, na intensywne stresory będziemy reagowali stresem i nieprzyjemnymi emocjami, z kolei w odpowiedzi na dokładnie te same bodźce, osoby z niską neurotycznością i naturalną tendencją do poszukiwania doznań, nie tylko nie odczuwają stresu, ale mogą nawet doświadczyć pozytywnych emocji i czegoś na kształt pobudzenia do działania. Każda z tych osób na zupełnie innym poziomie stymulacji i wymagań środowiska znajdzie swój optymalny punkt, w którym odczuwać będzie mniej stresu, a więcej emocji pozytywnych.
- Poprzez swoje związki ze sferą afektu, temperament może wzmacniać tendencje jednostki do reagowania w sposób emocjonalny (zwłaszcza, jeśli chodzi o emocje negatywne)
Niektóre cechy temperamentalne, bardziej niż inne, powiązane są z naszą emocjonalnością, wpływając na tendencje do emocjonalnej reakcji w sytuacji stresującej. Szczególnie widać to w przypadku cech wiążących się z emocjami negatywnymi, takimi jak neurotyczność i wysoka reaktywność. Emocjonalność oznacza tutaj tendencję do łatwego i silnego zdenerwowania i znacznie większej ilości negatywnych emocji – wiąże się to np. z odczuwaniem lęku nawet w sytuacji, gdy nie działają żadne stresory, co z automatu zwiększa poziom stymulacyjny i negatywne oddziaływanie przyszłych sytuacji stresowych.
Temperament a radzenie sobie
Cechy temperamentalne, regulując procesy emocjonalne i stresowe, w dużej mierze wpływają także na rozwój indywidualnego stylu radzenia sobie. Wyróżniamy tutaj poniższą, podstawową zależność:
- Cechy zorientowane na działanie, takie jak ekstrawersja, poszukiwanie doznań, czy aktywność, sprzyjają rozwojowi stylu radzenia sobie skoncentrowanego na rozwiązaniu problemu, a więc stylu zadaniowego.
- Cechy zorientowane na emocje, a więc neurotyczność, introwersja, wysoka reaktywność, sprzyjają stylowi radzenia sobie skoncentrowanego na emocjach, a więc nie tyle na zmianie niekorzystnej relacji jednostka-środowisko, ile bardziej na usunięciu przykrego napięcia.
Odwołując się do teorii zasobów, radzenie sobie ze stresem postrzegamy jako swego rodzaju stopień rozdysponowania, zużywania i korzystania z posiadanych zasobów (emocjonalnych, materialnych, społecznych itp.). Cechy temperamentalne w znacznym stopniu warunkują to, ile wysiłku jednostka wkłada w wykonanie danego zadania i poradzenie sobie ze stresem. Przykładowo, osoba o wysokim poziomie lęku i wysokiej aktywowalności, w warunkach silnie stresujących, musi włożyć znacznie więcej wysiłku w wykonanie zadania, aby osiągnąć ten sam poziom, co osoba o niskim poziomie lęku. Ponadto, temperament warunkuje też określony styl działania w warunkach wysokiego ryzyka i stresu. Strelau wyróżnia styl wspomagający, występujący u jednostek wysokoreaktywnych, w którym to występuje przewaga czynności pomocniczych (przygotowawczych, korekcyjnych, kontrolujących, ochronnych) nad czynnościami zasadniczymi. Dodatkowe zachowania i czynności ,,obudowujące” samo konkretne działania zużywają co prawda więcej zasobów, ale mogą służyć utrzymaniu wysokiej wydajności, co w sytuacji wysokiego ryzyka paradoksalnie mogą unikać porażek i chronić zasoby. Drugi z wyróżnionych przez Strelaua stylów – styl prostolinijny, charakterystyczny dla jednostek niskoreaktywnych, zakłada przewagę czynności zasadniczych (a więc dotyczących stricte samego problemu) nad pomocniczymi.
